E-Notatka 3 – Egzekucja z ruchomości
Filozofia egzekucji
Przedmiotem egzekucji długu są w pierwszym rzędzie ruchomości dłużnika. W drugiej kolejności, posiadane przez niego grunty. A w trzeciej kolejności - jego osoba.[1]
Henry Home, Lord Kames (1696-1782), sędzia i filozof, wybitna postać XVIII-wiecznego szkockiego oświecenia, jest autorem najbardziej przejrzystych wywodów prawnych w zakresie dwierzycieli i dłużników. Z trzeciej formy egzekucji, kary więzienia za długi, nie mogli korzystać od 1880 r. zwykli wierzyciele w Szkocji.[2] Druga forma, zajęcie gruntów, to obecnie niemalże martwy przepis: zasądzenie wierzytelności, stara i rzadko stosowana procedura, została zniesiona paragrafem 79 szkockiej ustawy o upadłości i procedurach egzekucyjnych z 2007 r., który stanowi (w części 4, rozdz. 2) iż „forma prawna postępowania egzekucyjnego z gruntów określana będzie mianem zajęcia gruntów”. żaden z tych przepisów nie wszedł jeszcze w życie.
Dlatego też, w praktyce postępowanie wykonawcze dotyczy obecnie niemal wyłącznie pierwszego przedmiotu: ruchomości dłużnika. Współcześni prawnicy i filozofowie dzielą go na trzy kategorie: Po pierwsze, ruchomości znajdujące się we władaniu dłużnika lub we władaniu samego wierzyciela. Po drugie, wszelkiego rodzaju ruchomości i majątek pozarzeczowy dłużnika będące we władaniu osób trzecich, z wyłączeniem zarobków dłużnika.[3] Oraz, po trzecie, zarobki dłużnika będące we władaniu jego pracodawcy.
Historia egzekucji w ujęciu filozoficznym
Zajęcie ruchomych dóbr materialnych, na co wyraźnie wskazuje Lord Kames w swoim dziele Historical Law Tracts (1758), jest najstarszą formą egzekucji w Szkocji. Nawiązując do prawa rzymskiego, wyjaśnia on główną istniejącą w praktyce różnicę pomiędzy procedurą szkocką, określaną ówcześnie mianem rekwizycji (ang. poinding) a procedurą angielską - która zarówno wtedy, jak i obecnie określana jest mianem nakazu egzekucji (ang. writ of fieri facias). Cytujemy tutaj wstęp do wydanego przez niego traktatu X, „Historia egzekucji z ruchomości i gruntów na poczet wierzytelności” jako najlepsze wyjaśnienie tej szczególnej właściwości prawa szkockiego:
Wobec opornego lub opieszałego dłużnika, odpowiednim środkiem prawnym jest przejęcie posiadanych przez niego dóbr na spłatę jego wierzycieli. Jest to metoda zalecana w prawie rzymskim [L.15.2.de re judic.], z dodatkowym zaleceniem, iż ruchomości, jako mniej znaczące niż grunty, należy sprzedać w pierwszej kolejności. Prawo rzymskie jest jednak niedoskonałe pod jednym względem, a mianowicie nie bierze pod uwagę zawodu, którym jest dla wierzyciela brak nabywcy. Niedoskonałość ta została uzupełniona w formie rozporządzenia cesarskiego [L.15.3.de re judic.] nakazującego, iż w przypadku niemożności znalezienia nabywcy, dobra przejdą w racjonalnym zakresie pod zarząd wierzyciela.[4]
. . . . W Anglii zajęcie ruchomości na poczet długu gwarantowane było listem królewskim skierowanym do szeryfa, popularnie zwanym Fieri Facias; praktyka ta pochodzi z prawa zwyczajowego, nie zaś z prawa stanowionego. Szeryfowi nakazuje się „sprzedać takąilość ruchomości dłużnika, która wystarczy na pokrycie wierzytelności oraz zwrócić uzyskane pieniądze wraz z nakazem do sądu w Westminster.” Metodę tę wykorzystuje się po dzień dzisiejszy, bez środka zaradczego w przypadkach, kiedy niemożliwe jest znalezienie nabywcy.[5]
. . . . Nakaz rekwizycji w Szkocji jest odpowiednikiem nakazu egzekucji Fieri Facias w Anglii, jednak wspomniana wyżej niedoskonałość nakazu egzekucji fieri facias pojawia się w naszej starożytnej formie egzekucji z ruchomości, skopiowanej z prawa rzymskiego. Egzekucji dokonywano w następujący sposób: „Dobra znajdujące się na gruntach dłużnika … znoszone są na plac rynkowy głównego miasteczka w obwodzie szeryfa i tam sprzedawane na zaspokojenie wierzytelności. Jeżeli jednak nabywcy nie można znaleźć, dobra zostają oszacowane w stosunku do wartości wierzytelności, a następnie doręczone wierzycielowi w formie rozliczenia.”[6]
Mimo, iż plac rynkowy został zastąpiony przez publiczny dom aukcyjny, można powiedzieć, iż prawo szkockie w jednakowy sposób wykorzystuje majątek ruchomy dłużnika na pokrycie jego zadłużenia: zostaje on sprzedany, a jeżeli nie dojdzie do sprzedaży, dostarczony lub oddany pod zarząd wierzyciela, stosownie do przeprowadzonej wyceny. Oto aktualnie obowiązujący przepis prawny:
Jeżeli kwota wierzytelności nie zostanie zaspokojona z zysku ze sprzedaży aukcyjnej, a po jej zakończeniu wystawiony na sprzedaż artykuł pozostanie niesprzedany - (a) artykuł ten przechodzi, bez uszczerbku dla praw jakiejkolwiek osoby trzeciej, na własność wierzyciela; oraz (b) wartość tego artykułu zostaje skredytowana na poczet zaspokojenia wierzytelności.[7]
Do chwili wejścia w życie szkockiej ustawy o warunkach kredytu i zajęciach w 2002 r., postępowanie egzekucyjne (procedura egzekucyjna) w ramach której wierzycielowi, w sposób opisany powyżej, udostępniano dobra dłużnika na pokrycie zaciągniętego przez niego długu, zawsze nazywano rekwizycją (ang. poinding; por. empounding). Nie będziemy się tutaj zajmować wyjaśnieniem przyczyny, dla której dokonano zmiany nazwy procesu na zajęcie.7 Należy jednak rozumieć, że paragraf 58 ustawy z 2002 r. znosił historyczną formę egzekucji z majątku w postaci rekwizycji.8 Godne uwagi jest to, że zajęcie stanowi środek w postępowaniu egzekucyjnym, który jest w rzeczywistości prawem stanowionym, w chwili obecnej najprawdopodobniej pozostającym bez związku z prawem zwyczajowym.
Zanim jednak przejdziemy do podania obowiązującego obecnie przepisu prawa, konieczne jest zbadanie ostatniego, wąskiego aspektu historycznej rekwizycji. Mimo iż, ogólnie rzecz biorąc, cały majątek rzeczowy, naturalny lub społeczny, będący we władaniu dłużnika, wierzyciela bądź osoby trzeciej, może zostać zarekwirowany, autor J. Graham Stewart wyjaśnia, iż w praktyce rekwizycję stosowano tylko w stosunku do dóbr, które faktycznie lub zasadniczo znajdowały się we władaniu dłużnika,[8] natomiast aresztowanie stanowiło formę egzekucji z majątku dłużnika będącego we władaniu osoby trzeciej. Nie było jasności co do tego, czy posiadane noty bankowe lub pieniądze mogą być w ten sposób zarekwirowane; przyjęło się jednak, że pieniądze nie podlegają rekwizycji.[9] Ustawa z 2002 r. nie podaje czy gotówka może być przedmiotem zajęcia, czy też nie.
Trwająca całe wieki niepewność została jednakże rozwiana w szkockiej ustawie o upadłości i procedurach egzekucyjnych z 2007 r., która wparagrafie 174 podaje, iż: „forma egzekucji ze środków pieniężnych posiadanych przez dłużnika określana będzie mianem zajęcia środków pieniężnych”. Paragraf 175 stanowi, że „środki pieniężne” to monety i banknoty w każdej walucie: czeki, deklaracje wekslowe, inne instrumenty negocjowane, polecenia wypłaty i przekazy pieniężne. Zajęcie środków pieniężnych jest niewłaściwe, jeżeli można przeprowadzić aresztowanie majątku będącego we władaniu osoby trzeciej.[10] W związku z tym nasuwa się wniosek, iż w obrębie części 2 i 3 szkockiej ustawy o warunkach kredytu i zajęciach, części 7 i 8 szkockiej ustawy o upadłości i procedurach egzekucyjnych z 2007 r. oraz przepisów wykonawczych niższego rzędu (z zastrzeżeniem wyjątku wspomnianego w arkuszu 3 na stronie 1) można znaleźć wszystkie obowiązujące w Szkocji przepisy dotyczące egzekucji z ruchomości dłużnika.
Zasadnicze różnice w procedurach zajęcia
1. Przed i po wyroku
Przedstawiliśmy powyższą egzekucję z majątku w postaci zajęcia środków pieniężnych jako część procedury zajęcia - jednak, zgodnie z ustawą, zajęcie środków pieniężnych to w rzeczywistości inny, odrębny rodzaj zajęcia. Oba te rodzaje łączą jednak wspólne cechy. Korzystać z nich może wierzyciel w trakcie egzekucji, tj. po otrzymaniu wyroku na swoją korzyść lub jeżeli dokument potwierdzający powstanie wierzytelności opatrzony jest nakazem egzekucji, a wezwanie do zapłaty zostało doręczone dłużnikowi tylko raz, przy czym upłynęła określona ilość dni (zwykle 14) od daty doręczenia wezwania, a wierzytelność pozostała niezaspokojona.[11]
Należy również wspomnieć o innej formie zajęcia ruchomości dłużnika: zajęcie tymczasowe, stosownie do części 7 ustawy z 2007 r. Zajęcie środków pieniężnych nie może mieć formy zajęcia tymczasowego; z drugiej strony, sąd może jednak wydać nakaz egzekucji uwarunkowany wniesieniem powództwa - tj. przed wydaniem ostatecznego wyroku - w formie zajęcia majątku rzeczowego posiadanego (samodzielnie lub wspólnie) przez dłużnika, w zakresie umożliwiającym jego zajęcie na poczet egzekucji. Oznacza to, że komornik sądowy może teraz sporządzić inwentarz ruchomości, zabezpieczając je tym samym na znacznie wcześniejszym etapie, niż miało to miejsce z mocy starego prawa o rekwizycji.
2. Pomiędzy artykułami przechowywanymi na zewnątrz i w domach mieszkalnych
Zajęcia środków pieniężnych ani zajęcia tymczasowego nie można dokonywać w domu mieszkalnym.[12] Ograniczenia wprowadzane w ciągu ostatnich trzydziestu lat dotyczące stosowania procedur egzekucyjnych w domach mieszkalnych wydają się wskazywać na trwały trend w kierunku zapewniania większej ochrony dłużnika.[13] Zajęcie artykułów przechowywanych w domu mieszkalnym jest procedurą specjalną, której nie można egzekwować bez wyjątkowego nakazu zajęcia.[14] Jest on rzadko wykorzystywany przez wierzycieli. Nie ma tu potrzeby opisywania etapów procedury, których należy dopełnić, aby uzyskać prawo wejścia do domu mieszkalnego w celu dokonania zajęcia znajdujących się wewnątrz przedmiotów, niewyjętych spod zajęcia.[15] Należy jednak zaznaczyć, że specjalnymi ograniczeniami objęte są dobra „w domach mieszkalnych”, nie zaś te znajdujące się na zewnątrz, w tym na gruncie przydomowym lub w budynkach gospodarczych. Nie istnieje więc prosty podział na procedury zajęcia dokonywane w lokalach komercyjnych i w lokalach mieszkalnych; różnica dotyczy tego, co znajduje się wewnątrz domu mieszkalnego, a tym co jest na zewnątrz.
Omówienie procesu zajęcia
Zarejestrowano wyrok z innego państwa członkowskiego z nakazu Naczelnego Sądu Cywilnego w Edynburgu; zasądzona kwota wynosi 10 000 GBP; dłużnicy stanowią spółkę prowadzącą działalność w lokalach komercyjnych w Edynburgu i Glasgow. Posłaniec sądowy może wyegzekwować wyrok w następujący sposób:
1. Wezwanie do zapłaty zostaje doręczone dłużnikom - jest to dokument, który obwieszcza wydany wyrok w imieniu i z umocowania królowej, wzywając dłużników do zapłaty wierzycielowi wierzytelności, wraz z kosztami, w terminie do 14 dni. Wezwanie jest adresowane do spółki (firmy) oraz do jej wspólników. Wezwanie zostaje doręczone spółce w siedzibie firmy; wspólnicy mogą otrzymać indywidualne wezwania w siedzibie firmy bądź w swoich domach. W miarę potrzeby, wezwania w zaklejonych kopertach mogą zostać doręczone przez złożenie w skrzynkach pocztowych.
2. Kopia powiadomienia o wierzytelności oraz pakiet informacyjny, o którym mowa w paragrafie 10 ustawy z 2002 r. zostają „dostarczone” dłużnikowi przez wierzyciela. Zwykle oznacza to, że posłaniec sądowy dostarcza kopię pakietu zawierającego wezwanie do zapłaty. Po spełnieniu tego warunku oraz po upływie okresu pełnych 14 dni, po zakończeniu którego wierzytelność w dalszym ciągu pozostaje niezaspokojona, wierzyciel może poinstruować posłańca sądowego, aby spróbował dokonać zajęć pod każdym z adresów firmy i wspólników, z wyjątkiem dóbr znajdujących się wewnątrz ich domów mieszkalnych.
3. Pomiędzy godz. 8:00 a 20:00, w dzień, który nie jest niedzielą ani świętem państwowym w danym rejonie, posłaniec sądowy wraz z asystentem w charakterze świadka, powraca do siedziby spółki w Edynburgu. Urzędnik żąda zaspokojenia kwoty wierzytelności w całości. Nie otrzymawszy należności, posłaniec pyta o to, kto jest właścicielem artykułów, które zamierza zająć[16] , następnie sporządza inwentarz artykułów, podając ich wartość, która w sumie wynosi 4 000 GBP; zajęcie kończy się pozostawieniem protokołu z zajęcia pod adresem, gdzie nastąpiło zajęcie.
4. Posłaniec sądowy udaje się następnie do miejsca zamieszkania jednego ze wspólników w Livingston, West Lothian. Nikogo nie ma w domu, ale posłaniec spostrzega na podjeździe pojazd mechaniczny, o którym mniema, iż należy do jednego ze wspólników. Wyceniwszy go na 4 000 GBP, posłaniec sporządza drugi protokół zajęcia i składa go w lokalu.[17]
5. Posłaniec sądowy, zabezpieczywszy ruchomości o łącznej wartości 8 000 GBP, udaje się następnie do siedziby firmy w Glasgow, gdzie powtarza procedurę opisaną w pt. 3 i sporządza spis inwentaryzacyjny dóbr o wartości 4 000 GBP. Paragraf 25 ustawy z 2002 r. (drugie zajęcie w tym samym miejscu) ogranicza ilość dokonywanych zajęć na poczet tej samej wierzytelności do jednego, jednak nie ma on zastosowania tam, gdzie majątek dłużnika może zostać zajęty w kilku miejscach.
6. Dokonano więc zajęcia dóbr o wartości 12 000 GBP na zaspokojenie wierzytelności, wraz z kosztami. Przeprowadzenie wyceny jest kwestią niezwykle ważną: jeżeli dany artykuł zostanie sprzedany na aukcji poniżej wartości wyceny dokonanej w chwili zajęcia, to właśnie wartość wyceny, a nie niższa cena sprzedaży aukcyjnej, zostanie skredytowana na poczet wierzytelności.[18] Ponadto, powracając do cytatu z poprawki do prawa rzymskiego autorstwa Lorda Kames’a, mówiącej iż „w przypadku niemożności znalezienia nabywcy, składniki majątkowe przejdą w racjonalnym zakresie pod zarząd wierzyciela”, to właśnie wartość niesprzedanego artykułu wg wyceny dokonanej w chwili zajęcia stanowić będzie kwotę, jaka zostanie skredytowana na zaspokojenie wierzytelności.[19] Ochrona dłużnika w procesie wyceny uwidacznia się również w przysługującym dłużnikowi prawie odkupu. W terminie 14 dni od daty zajęcia, dłużnikowi przysługuje prawo odkupu któregokolwiek lub wszystkich zajętych artykułów przez zapłacenie komornikowi kwoty, na jaką wyceniono wartość zajmowanego artykułu.[20]
7. Przeprowadzono trzy procedury zajęcia i każdą z nich należy zgłosić w sądzie. Sądem właściwym jest tutaj sąd okręgowy, właściwy dla miejsca, w którym dokonano zajęcia. Dlatego w tym przypadku protokoły z zajęcia powinny w ciągu 14 dni zostać przesłane w celu zgłoszenia zajęcia sądom okręgowym w Edynburgu, Livingston i Glasgow. (Jeżeli posłaniec sądowy nie posiada trzech egzemplarzy oficjalnego wyciągu z dokumentu rejestracyjnego - tj. wyroku sądu - może nie być w stanie złożyć na czas wszystkich dokumentów!)
8. Po zgłoszeniu przez sąd zajęcia można natychmiast rozpocząć starania o sprzedaż zajętych artykułów na aukcji. Sprzedaż musi mieć formę aukcji publicznej odbywającej się na sali aukcyjnej lub, co ma miejsce rzadziej, w innym miejscu, które komornik uzna za stosowne (z wyłączeniem domu mieszkalnego dłużnika) jeżeli jest to bardziej praktyczne rozwiązanie.[21] Dlatego też, najpierw usuwa się z lokalu dłużnika zajęte artykuły. Dłużnikowi należy doręczyć powiadomienie zawierające datę i miejsce przeprowadzania aukcji oraz datę odbioru zajętego artykułu, w terminie nie krótszym niż siedem dni poprzedzających datę odbioru.[22] Aukcja powinna odbyć się w terminie nie krótszym niż 7 dni oraz nie dłuższym niż 28 dni od daty odebrania artykułu.[23] Posłaniec sądowy doręcza wymagane powiadomienia i na bieżąco informuje sąd. (Brak wystarczającej jasności w kwestii tego, który z sądów okręgowych jest tutaj sądem właściwym: w naszym przykładzie, trzy sądy otrzymały protokoły zajęcia, ale aukcja artykułów odbędzie się w sali aukcyjnej w Livingston. Dobrze jest poinformować o szczegółach aukcji każdy z sądów otrzymujących protokół z zajęcia).
9. Po usunięciu artykułów i wyznaczeniu miejsca i terminu aukcji, komornik wraz z asystentem występującym w charakterze świadka bierze udział w aukcji, rejestrując transakcje sprzedaży zajętych artykułów z uwzględnieniem ceny sprzedaży każdego artykułu.[24] Wierzyciel musi teraz w terminie 3 dni roboczych od zakończenia aukcji postarać się o usunięcie wszystkich artykułów, które teraz należą do niego - w przypadku niedopełnienia tego obowiązku, mogą one ponownie przejść na własność dłużnika.[25]
10. Na koniec komornik, który zorganizował aukcję, w terminie 14 dni od jej przeprowadzenia sporządza protokół z aukcji na potrzeby sądu. Sąd, przeprowadziwszy audyt, wystawi oświadczenie o saldzie należnym dłużnikowi lub należnym od dłużnika.[26]
1. [Henry Home, Lord Kames] Historical Law-Tracts, wyd. 2. (Edynburg, 1761), s. 331.
2. Szkocka ustawa o dłużnikach z 1880 r.
3. W tym kontekście, ruchomości będące we władaniu osoby trzeciej zostają aresztowane, a nie zajęte. Procedura aresztowania opisana jest w E-Arkuszu 4, treść tego arkusza ogranicza się natomiast do procedur zajęcia.
4. Historical Law-Tracts, s.313.
7. Szkocka ustawa o warunkach kredytu i zajęciach z 2002 r., 31(2).
8. J. Graham Stewart, A Treatise on the Law of Diligence (Edynburg, 1898), ss.338/9.
9. G. Maher i D.J. Cusine, The Law & Practice of Diligence (Edynburg, 1990), 7.53 (gdzie autorzy zakładają, że gotówka to dobra niematerialne, nie zaś dobra materialne).
10. Ustawa z 2007 r., 174(3)(b).
11. W przypadku zajęcia ustawa z 2002 r., 10(3)(a); w przypadku zajęcia środków pieniężnych ustawa z 2007 r., 174(2).
12. W przypadku zajęcia środków pieniężnych ustawa z 2007 r., 174(3)(a); w przypadku zajęcia tymczasowego, ustawa z 2002 r., 9B(a).
13. Tytuł szeroko zakrojnonego badania Szkockiej Komisji Prawnej, Scot Law Com Nr 95 (2 tomy., Edynburg, 1985), uznał, iż świadomość społeczna i polityczna wymagała reform przepisów egzekucyjnych: Raport dotyczący procedur egzekucyjnych i ochrony dłużnika (ang. Report on Diligence and Debtor Protection).
14. Ustawa z 2002 r., część 3.
15. W celu uzyskania informacji, zob. ustawa z 2002 r., 47-49 oraz Act of Sederunt (Szkocka ustawa o warunkach kredytu i zajęciach z 2002 r.) 2002 r., rozdział 3.
16. Istnieje zasada ustawowego domniemania własności mówiąca, iż komornik może podjąć działania zakładając, że dłużnik jest właścicielem lub współwłaścicielem wszelkich artykułów znajdujących się w jego władaniu (ustawa z 2002 r., 13(1))
17. Niewłaściwe jest zajęcie pojazdu mechanicznego niezbędnego dłużnikowi do pracy, prowadzenia działalności gospodarczej lub handlowej, którego wartość nie przekracza 3 000 GBP (ustawa z 2002 r. 11.(1)(b), ze zmianami wprowadzonymi przepisami poprawki do ustawy o upadłości (Szkocja) z 2010 r.)
18. 2002 Act, 31(1A). (Jest to dokładnym odzwierciedleniem mechanizmem zniesionego prawa rekwizycji. Zostało ono jednakże później dodane do ustawy z 2002 r., rozdział ten wstawiono ustawą z 2007 r.)
22. Act of Sederunt (Ustawa o warunkach kredytu i zajęciach (Szkocja), 2002 r.,) 2002, 19(2).
23. Ustawa z 2002 r., 19(6) oraz 24(1)(a)(ii).
